جانشينى پيامبر(صلى الله عليه وآله) يا امامت

درسهايى از اصول دين، شماره هجده

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  2  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نام جزوه : جانشينى پيامبر(صلى الله عليه وآله)يا امامت

نويسنده : هيأت تحريريه مؤسسه در راه حق

ناشر : مؤسسه در راه حق قم - تلفن 2-7432217

تيراژ: 20000 جلد

نوبت چاپ : مكرّر

تاريخ چاپ : 1378 هـ ش

چاپخانه : سلمان فارسى قم - تلفن 6621440

قطع : جیبی

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  3  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

سرانجام واقعه در رسيد و مرغ روح پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)به آشيانه ى جاودانگى پركشيد... «آن كه نمرده است و نميرد; خداست».(1)

روشن بود كه با رحلت آن گرامى در اقيانوس آرام اسلام، توفانى برخواهد خاست و امواجى متلاطم به هم مى رسد و سودجويان مى كوشند تا از اين اغتشاش و تلاطم هر چه بيشتر سود برند و از اين آب ماهى بگيرند. از سوى ديگر مى دانيم كه توده ى مردم، عقل به چشم اند... هماره چنين بوده است و هميشه هيزم

__________________

1- نظامى گنجوى .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  4  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آتشى بوده اند كه كسى برمى افروخته است... و نياز به تربيتى دائم و مراقبتى هميشگى دارند و بدون مربّى نمى توانند به تكامل خويش بپردازند...

اكنون مى پرسيم:

چنين جامعه يى، با اين شرايط آيا نيازى به يك راهبر ندارد كه به جاى پيامبر، زمام امور را در دست بگيرد; تا بنيان آن همه زحمات رسول خدا(صلى الله عليه وآله)از هم نپاشد؟ آيا يك مرجع علمى و سياسى كه از قوانين الهى آگاهى كامل داشته باشد و بتواند مردم را به راه و روش واقعى هدايت و راهنمايى كند، لازم نيست؟

شيعه را عقيده بر آن است كه لطف و مهر گسترده ى خدا و نيز حكمت بى انتهاى او ايجاب مى كند كه پس از پيامبر نيز، مردم بى راهبر نمانند آن هم راهبرى معصوم و دانا كه درستى گفتار و كردارش تضمين شده باشد و

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  5  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

نمونه ى راستين يك انسان برتر و بشر گزيده از سوى خدا باشد; تا زمام جامعه ى مسلمانان را در دست بگيرد و با دانش و بينش وسيع و بى اشتباه خويش- كه از پيامبر اسلام الهام گرفته - آنان را هدايت و رهبرى كند.

زيرا: خدايى كه در فكر جامعه ى زمان پيامبر اسلام بوده است; دليلى ندارد كه رأيش ديگرگون شده و نظر مهر بارش برگشته باشد!

چگونه ممكن است خدايى كه براى حفظ و رشد بدن ما، هزاران ريزه كارى و لطف كرده، ابروانى بر بالاى چشم رويانده كه عرق شور و تلخ و گردآلوده ى پيشانى، آن را آزار ندهد. و نيز مژه ها را آفريده است تا با چترافشان آن، چشم هم زيباتر و هم محفوظ تر بماند... و ديگرها و ديگرها كه مى دانيم و مى دانيد....; جانشين

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  6  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

ذيصلاح پيامبر را تعيين نفرموده باشد؟ مگر در به وجود آوردن بهترين جامعه ها، - كه ايده آل اسلام است- گزينش بهترين راهبر لازم نيست؟ آيا تعيين امام و مربّى و راهبر معصوم پايه ى سعادت اجتماع نيست؟

آيا جامعه ى اسلامى بدون سازمان و رهبرى الهى مى تواند به سعادت و نيكبختى برسد؟

پس اگر راهبر الهى و معصوم لازم است و جامعه ى اسلامى مربّى الهى مى خواهد، چگونه مى شود گفت اين موضوع در اسلام ناديده گرفته شده است و مردم به خودشان واگذاشته شده اند؟

كوتاه سخن آن كه: همان فلسفه يى كه بعثت پيامبر را ايجاب مى كرد، بى كم و زياد، حكم مى كند كه خدا توسط پيامبر جانشين او را معرّفى و تعيين كرده باشد.

پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)در اواخر عمر خويش مى فرمود: اى

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  7  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

مردم! سوگند به خدا آنچه شما را به بهشت (سعادت) نزديك مى سازد و آنچه شما را از آتش (گمراهى) دور مى سازد، بيان كردم.(1)با اين وصف چگونه مى توان گفت پيامبر اسلام جانشين بلافصل خود را تعيين نكرده است؟

آيا قرآن كافى نيست؟

قرآن عزيز و مجيد، مأخذ اساسى هر گونه تفكّر اسلامى است.

چونان صخرهوارى عظيم، همه ى بناهاى آباد دانش هاى اسلامى، برآن استوار شده است. يا سرچشمه اى روشن كه جويبارهاى بينش، همه از آن مى جوشد...

_________________

1- اصول كافى، چاپ آخوندى، ج 2، ص 74 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  8  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اعتبار و حيثيّت مأخذهاى ديگر دينى، هم به اوست.

اما به دلايلى كه برخواهيم شمرد; در راهبرى و حلّ اختلاف هاى جوامع اسلامى و برآوردن نياز توده هاى مسلمان; تنها به قرآن كريم، اكتفا نمى توان كرد:

1- نخست به اين دليل كه قرآن و محتواى انبوه و بلند آن، نياز به تفسير و توضيح دارد. چرا كه همه ى آيات در روشنى و آشكارى، ماننده ى يكديگر نيستند، به طورى كه راهروان ناشناس و ناآگاه در لحظات نخست در مسير آن، راه گم خواهند كرد و ره به سر منزل مقصود نخواهند رساند.

پس بايد شخص پيامبر يا كسانى كه از سوى او گمارده شده اند و با فراسوى اين عالم ظاهر، ارتباط معنوى دارند، در اين وادى نيز راهبر باشند. تا آيات را

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  9  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

چنان كه منظور خداست، تفسير فرمايند و توضيح دهند. و گر نه، مردمان عادى، گاه باژگونه تفسير خواهند كرد، و از حقيقت قرآن دور مى افتند.(1)

چنانكه در تاريخ ديده ايم:

در مجلس معتصم(2)، دزدى را آوردند تا «حد» شرعى را كه در قرآن تعيين شده است، براو جارى كنند.

دستور قرآن چنين است: «دست دزد را قطع كنيد!»

اما معتصم نمى دانست كه از كجاى دست بايد قطع كرد!

از علماى اهل سنت پرسيد.

__________________

1- پيامبر گرامى اسلام فرمود: هر كس قرآن را به رأى خويش تفسير كند، جايى را كه - در قيامت - برآن مى نشيند از آتش فراهم مى آورد- تفسير صافى، ج 1 ، ص 21 .

2- از خلفاى عبّاسى .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  10  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

يكى گفت : از بند دست.

ديگرى گفت : از آرنج.

معتصم قانع نشد، ناگزير از امام نهم(عليه السلام)كه در مجلس حاضر بودند; پرسيد:

آن گرامى فرمود:

- بايد چهار انگشت قطع شود.

- چرا؟

- چون خداوند در قرآن كريم مى فرمايد وَ اَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ(1)جايگاه هاى سجده از آن خداست يعنى هفت جاى از بدن از جمله كف دست كه در سجده روى زمين قرار مى گيرد، از آن خداست و نبايد قطع شود، همه پذيرفتند و از استدلال آن گرامى قانع

__________________

1- سوره ى جن، آيه ى 18 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  11  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

شدند.(1)

اين چنين تفسيرى، در حقيقت تفسير قرآن به قرآن است و ويژه ى عترت و رسالت; و هر كس، هر چند هم در تفسير استاد باشد; نمى تواند به طور كامل از عهده ى اين گونه تفسير برآيد مگر آن كه با عترت خوى گرفته باشد و از روش آنان سرمشق بگيرد.

2 - دليل ديگر آن كه، آنچه در زمينه ى لزوم تفسير راستين گفتيم; هنوز يك روى سكه و مربوط به ظاهر قرآن و احكام بود.

و حال آن كه در پناه همين الفاظ و معانى ظاهرى، مقاصدى عميق تر و وسيع تر و ژرفايى روحانى، نهفته است. به ويژه در بخش معارف و اعتقادها و اخلاق.

__________________

1- تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 439 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  12  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

پيامبر ارجمند(صلى الله عليه وآله)مى فرمودند: قرآن ظاهرى زيبا و باطنى ژرف دارد(1).و نيز آمده است كه: قرآن ژرفا دارد و ژرفاى آن باز عمق دارد تا هفت باطن.(2)

بارى اصولاً تمام قرآن بنا به گفته ى مفسّرين بزرگ، تأويل و باطن دارد كه رسيدن به آن، تنها از راه انديشيدن و تحقيق، ممكن نيست.

و از راه لفظ، براى همگان، قابل بيان نيز نمى باشد; زيرا گروهى از مردم را يارايى درك و عمل به آن نيست.

تنها اولياء خدا و پاك مردان بى آلايش، مى توانند آن را دريابند و از آن براى حلّ اختلافها و رويدادهاى بشرى استفاده كنند و درس بگيرند; آنگاه با مصونيّتى

_________________

1- اصول كافى، ج 2، ص 599، چاپ آخوندى .

2- تفسير صافى، ج 1، ص 39 ، چاپ اسلاميه .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  13  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

كه از سوى خدا، در خطا و اشتباه دارند; به ديگران بياموزند.

اين اوليا و بندگان مصون از خطا، پيامبر و اهل بيت وى(عليهم السلام) هستند كه قرآن كريم درباره ى آنان مى فرمايد:

«خدا بر آنست كه از شما اهل بيت، هر گونه پليدى را ببرد و شما را پاك گرداند»(1)

در حديث نيز آمده است كه: اِنَّما يَعْرِفُ الْقُرْآنَ مِنْ خُوطِبَ بِه(2)،تنها پيامبر و اهل بيت كه مخاطب اصلى قرآنند(3)مى توانند همه ى حقايق قرآن را درك كنند.

_________________

1- سوره ى احزاب، آيه ى 33 .

2- مقدمه ى تفسير مرآة الانوار، ص 16 .

3- يعنى جبرئيل در پيام وحى، به خانه ى پيامبر نازل مى شده است و اهل بيت پيامبر(صلى الله عليه وآله)نيز چون خاندان نبوّت بودند به معناى قرآن واردتر بودند.

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  14  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

به جهت همين پيوستگى (قرآن و اهل بيت) است كه پيامبر در آخرين روزهاى زندگانى به مردم مى فرمود:

...وَ اِنّى تارِكٌ فيكُمُ الثَّقَليْنِ: كِتابَ اللّهِ (عَزَّوَ جَلَّ) وَ عِتْرَتى...

من در ميان شما دو امانت مى گذارم، كتاب خدا و دودمان خويش را، اگر به اين هر دوان در آويزيد، هرگز گمراه نخواهيد شد.(1)

3 - قرآن ضامن اجرايى معصوم، مى خواهد. قرآن چون قانون اساسى است; پس همانگونه ضامن اجرا و قوه ى مجريه لازم دارد. اما، زمامدارى مى تواند ضامن اجراى فرامين و قوانين آن باشد كه همانند پيامبر(صلى الله عليه وآله)، از

_________________

1- مسندابن حنبل، ج 3، ص 17، چاپ بيروت - الغدير، ج 1، ص55 - 9 - غاية المرام، ص 212 .

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  15  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

خطا، پاك باشد و نيز قرآن را به شايستگى بفهمد و بداند.

اين ويژگيها، منحصر در وجود امامان گرامى(عليهم السلام)است. بهترين گواه، همان حكومت چند ساله ى سالار دادگران، على(عليه السلام)، است كه با انبوه گرفتاريها كه بر سر راه زمامدارى آن بزرگ، قرار دادند، باز قـوانين عالى و درخشان اسلامى را، مو به مو اجرا فرمود.

***

در اوج پايان، خلاصه و اساس اين درس را در مناظره ييكه يكى از شاگردان مكتب امام صادق(عليه السلام)، با يكى از اهل تسنّن در پيشگاه امام، داشته است; مى خوانيد:

مردى از دمشق نزد امام صادق(عليه السلام) شرفياب شد و عرض كرد براى بحث و مناظره باشاگردانت آمده ام...

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  16  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

امام فرمود: او را به هشام كه جوان ترين شاگردانش بود; معرّفى كردند.

مـرد شامى گفت: اى پسر! درباره ى امامت اين مـرد! امام صادق(عليه السلام) از من بپرس!

هشام از بى ادبى او برافروخت و لرزيد. ولى خشمش را پنهان داشت و چنين شروع كرد:

- آيا پروردگارت نسبت به بندگانش مهربان تر است يا خود آنان؟

- پروردگار.

پروردگار مهربان براى بندگان چه كرده است؟

- راهنما و دليل روشن گمارده تا آنان را از اختلاف و تفرقه حفظ كند و بين آنها دوستى و يگانگى را برقرار سازد و وظايف دينى را برايشان بيان نمايد؟

- آن راهنما كيست؟

- پيامبر(صلى الله عليه وآله)

- پس از رحلت پيامبر كيست؟

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  17  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

- كتاب - خدا - قرآن - و سنّت رسول اللّه(صلى الله عليه وآله).

- آيا كتاب خدا و سنّت پيامبر امروز مى تواند از اختلاف ما جلوگيرى كند؟

- آرى .

- پس چرا من و تو - كه هر دو مسلمان هستيم - با هم اختلاف داريم و مگر نه اين است كه تو بر سر همين اختلاف از شام به اينجا آمده اى؟

مرد شامى ساكت شد و ديگر چيزى نگفت.

امام صادق (عليه السلام)به آن مرد شامى فرمود: چرا ديگر سخن نمى گويى؟

عرض كرد - چه بگويم - اگر بگويم اختلافى نداريم دروغ گفته ام و چنانچه بگويم كتاب خدا و سنّت پيامبر

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  18  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

اختلاف را از ميان ما برمى دارد، باز هم سخن نادرستى گفته ام زيرا- در بسيارى از موارد - كتاب خدا و سنّت، معناى واضح و روشنى كه بتواند اختلاف را از بين ببرد; ندارد...

سپس مرد شامى گفت: همين سؤال را من از هشام مى پرسم .

امام فرمود: بپرس!

- اى هشام! چه كس نسبت به مردم مهربان تر است خدا يا خود مردم؟

- خدا

- آيا او كسى كه وحدت و يگانگى مسلمانان را حفظ كند و جلو كژى هاى آنان را بگيرد و حق و باطل رابراى آنها بيان نمايد، براى آنان فرستاده است؟

- زمان رسول خدا را مى گويى يا امروز را؟

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  19  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

- در زمان رسول خدا كه خود اوست، امروز را بگو؟

- هشام اشاره به امام صادق(عليه السلام)كرد و گفت: امروزه همين مردى است كه اينجا نشسته و مردم از گوشه و كنار به سوى او كوچ مى كنند و ما را از آسمان - و زمين- خبر مى دهد و اين علم و دانش را از پدران خود تا رسول خدا به ارث برده است.

- از كجا اين سخن را من تصديق كنم و بپذيرم؟

- هم اكنون هر چه مى خواهى از او بپرس!

- صحيح است ديگر عذرى برايم نيست فقط بايد بپرسم.

آنگاه امام صادق(عليه السلام)از چگونگى مسافرت او خبر داد و جزئيات حوادث بين راه را كه غير از او كسى نمى دانست; شرح داد به طورى كه جاى هيچ گونه ترديدى برايش نماند و به امامت آن حضرت ايمان

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  20  ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 

آورد...(1)

چند كتاب مفيد در اين زمينه :

1 - رهبرى امّت «بحثهاى استاد جعفر سبحانى»

2 - بررسى مسايل كلى امامت « آقاى ابراهيم امينى نجف آبادى »

3 - شبهاى پيشاور « آقاى سلطان الواعظين شيرازى»

4 - مناظره ى دو رهبر « ترجمه كتاب المراجعات»

________________

1- اصول كافى، ج 1 ،ص 171 -173 .